Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów

Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów – powstanie, historia i działalność

Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów jest stowarzyszeniem powstałym 4 września 1974 roku z inicjatywy Heleny Czernek, wybitnej działaczki społecznej oraz środowiska naukowców związanych z Łomżą i regionem wśród których znajdowali się m.in. prof. Piotr Bańkowski, prof. Witold Doroszewski, prof. Stanisław Lorentz czy prof. Ryszard Manteuffel. Oficjalne rozpoczęcie działalności nastąpiło 25 maja 1975 roku podczas Walnego Zebrania Konstytucyjnego Członków Towarzystwa. W skład Komitetu Założycielskiego oprócz wyżej wymienionych weszli również: Józef Fajkowski, Witold Doroszewski, Piotr Bańkowski, Kazimierz Grodzki, Józef Kaja, Julian Krzyżanowski, Zdzisław Libera, Stanisław Lorentz, Julian Łukasiewicz, Florian Maniecki, Ryszard Manteuffel, Franciszek Piaścik, Eugeniusz Safrynowicz, Bogdan Suchodolski, Mieczysław Szymczak.

Towarzystwo u progu swojej działalności postawiło cztery zasadnicze cele, do których należało:

• Pielęgnowanie, krzewienie i rozwijanie nauki, kultury i oświaty, zwłaszcza wśród młodzieży.
• Inspirowanie, prowadzenie i wspieranie badań naukowych z uwzględnieniem potrzeb Ziemi Łomżyńskiej i regionu.
• Gromadzenie materiałów naukowych ze szczególnym uwzględnieniem ziemi łomżyńskiej, jej historii, dorobku, a także odrębności kulturowych i językowych.
• Uczestniczenie w życiu publicznym.

22 czerwca 2019 roku wszedł w życie nowy tekstu statutu Towarzystwa, który znacząco rozszerzył cele jego działalności i wedle paragrafu 7 obowiązującego statutu, są nimi:

1. Pielęgnowanie, krzewienie i rozwijanie nauki, kultury i oświaty, zwłaszcza wśród młodzieży.
2. Inspirowanie, prowadzenie i wspieranie badań naukowych z uwzględnieniem potrzeb Ziemi Łomżyńskiej i regionu.
3. Gromadzenie materiałów naukowych ze szczególnym uwzględnieniem ziemi łomżyńskiej, jej historii, dorobku, a także odrębności kulturowych i językowych.
4. Upowszechnianie i popularyzacja wiedzy w ramach dyscyplin naukowych.
5. Wypowiadanie się w sprawach publicznych.
6. Dbałość o dziedzictwo kulturowe jako dobro wspólne mieszkańców ziemi łomżyńskiej oraz ziem ościennych.
7. Dbanie o zrównoważony rozwój i równy dostęp do nauki i edukacji osobom zagrożonym wykluczeniem z oświaty i pozbawionym szerokiego dostępu do edukacji, nauki i kultury.
8. Organizacja i wspieranie prac badawczych w zakresie nauk humanistycznych, inżynieryjno-technicznych, medycznych i nauk o zdrowiu, rolniczych, społecznych, przyrodniczych i teologicznych.
9. Reprezentacja członków na forum instytucji organizujących i koordynujących życie naukowe.
10. Prowadzenie działalności wydawniczej.
11. Rozwijanie życia naukowego regionu.

Pierwszym prezesem ŁTN im. Wagów został wybrany prof. Józef Babicz – historyk geografii i kartografii (1926-2005), który pełnił tę funkcję w latach 1975-1988. Jego następcą został prof. Michał Gnatowski, również historyk (1934-2020), który był prezesem w okresie 1988-2010. Po nim ster Towarzystwa przejęła prof. Halina Karaś – językoznawczyni, która pełniła funkcję prezesa w latach 2010-2014. Kolejnym prezesem został prof. dr hab. Henryk Jan Wnorowski – ekonomista z Uniwersytetu w Białymstoku (2014-2023). Od 2023 roku prezesem ŁTN im. Wagów jest dr hab. Krzysztof Sychowicz, prof. AŁ historyk, naczelnik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Białymstoku.

W chwili powstania Towarzystwo liczyło 73 członków. W ciągu kolejnych lat liczba ta się zmieniała. Na koniec 2020 roku liczba członków wynosiła 171.

Biblioteka regionalna oraz Gabinet im. Janiny i Piotra Bańkowskich

Wraz z początkiem działalności ŁTN im. Wagów zaczął prowadzić regionalną bibliotekę naukową, której zbiory, zgodnie z celami statutowymi, uwzględniają w szczególności tematykę poświęconą Łomży i ziemi łomżyńskiej. Aktualnie zbiory biblioteki liczą sobie blisko 20 tysięcy woluminów, wśród których znajdują się książki, czasopisma i starodruki. W zasobie biblioteki są również materiały archiwalne, mikrofilmy, zdjęcia, a także pamiątki po zasłużonych dla Łomży i ziemi łomżyńskiej osobach.

Najcenniejszą kolekcją w zbiorach ŁTN oraz biblioteki regionalnej jest Gabinet im. Janiny i Piotra Bańkowskich, przekazany Towarzystwu mocą testamentu prof. Piotra Bańkowskiego, jednego z ojców założycieli. Gabinet zajmuje jedno z pomieszczeń siedziby ŁTN i znajdują się w nim cenne starodruki, kolekcje porcelany, obrazów, rycin i mebli, a także zabytkowy XVIII-wieczny zegar. Jest to jedyna tego rodzaju kolekcja, którą w czerwcu 1993 r. wpisano do rejestru zabytków województwa łomżyńskiego. Wolą zmarłego 1976 roku profesora było ażeby [majątek] stał się on fundamentem i ośrodkiem pracy naukowej w Łomży, podstawą instytucji, z której mogliby korzystać nie tylko badacze naukowi i miłośnicy Ziemi Łomżyńskiej, a która by, narastając stopniowo i rozwijając się dzięki dalszej ofiarności byłych wychowanków szkół łomżyńskich, – torowała Łomży drogę do zajęcia jak najpocześniejszego miejsca wśród innych znaczniejszych, kulturalnych ośrodków prowincjonalnych Polski.

Działalność Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego

ŁTN im. Wagów w ciągu 49 lat swojej działalności w różnoraki sposób realizowało swoje cele statutowe. W tym czasie zorganizowano ponad 130 konferencji i sesji naukowych o tematyce historycznej, językoznawczej, przyrodniczej, weterynaryjnej oraz innych. W ostatnim czasie zorganizowano m.in. konferencje: Rody i rodziny Mazowsza i Podlasia. Archiwalne źródła do badań genealogicznych – 2012; Archiwalia a badania archiwalne – 2013; Genealogie sławnych rodzin z Mazowsza i Podlasia – 2015; Bohdan Winiarski – mąż stanu, wybitny prawnik, uczony, syn Ziemi Łomżyńskiej – 2019; Interdyscyplinarny wymiar dziedzictwa rodzin i rodów – wczoraj, dziś i jutro – 2019; Łomżyńskie dziedzictwo kulturowe w kształtowaniu historii lokalnej i narodowej w 600-lecie praw miejskich Łomży i 100-lecie Niepodległej – 2020; Jakub Ignacy Waga – w 150. rocznicę śmierci łomżanina, botanika, nauczyciela, autora “Flory poslkiej” – 2022; Historia i współczesność emigracji łomżyńskiej – 2023; Prof. Jerzy Wiśniewski – w kontekstach badawczych i popularyzatorko. W 40. rocznicę śmierci i 95. rocznicę urodzin Łomżyniaka i historyka, “nieodżałowanego rzeczy polskich badacza i miłośnika” – 2023.

 Jednym z najważniejszych elementów działalności Towarzystwa było prowadzenie seminariów doktorskich prowadzonych przez specjalistów z zakresu historii, językoznawstwa i innych dziedzin, które zaowocowały wieloma obronionymi doktoratami. Ważnym elementem działalności Towarzystwa były również sekcje naukowe, które zajmowały się dziedzinami takimi jak: historia, językoznawstwo czy ekonomia.

Dziś ŁTN jest podmiotem działającym na rzecz upowszechniania nauki. W związku z tym podejmuje szereg inicjatyw popularyzujących wiedzę w regionie. Jest organizatorem wielu konferencji naukowych  Jest organizatorem Spacerów z historią Łomży, Gawęd oraz konsultacji historycznych. Prowadzi również konsultacje z zakresu genealogii dla osób poszukujących przodków w rejonie ziemi łomżyńskiej. W ramach realizacji zadań prowadzi współpracę z wieloma instytucjami w kraju i za granicą. Do 2015 roku było realizatorem w ramach dofinansowań z MNiSW zadań z zakresu upowszechniania nauki. Aktualnie podejmuje realizację szeregu małych i dużych projektów z dofinansowania Ministerstwem Edukacji i Nauki (MEIN) oraz instytucji samorządowych w Łomży i regionie Województwa Podlaskiego. W latach 2020 i 2022 roku Towarzystwo zakończyło realizację dwóch dużych projektów poświęconych lokalnemu dziedzictwu: Poznanie i pamięć: dziedzictwo historycznej ziemi łomżyńskiej w źródłach (XV-XX wiek). Tożsamość osób i miejsc – w 600-lecie praw miejskich Łomży: grodu ziemi łomżyńskiej (XIV-XVIII w.), stolicy departamentu (1807-1815) i guberni (1867-1918) oraz Losy łomżyńskich emigrantów w źródłach z lat 1900-1950. Edycja wybranych źródeł emigracyjnych w kontekście historyczno-kulturowym.

Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów prowadzi dwie strony internetowe: ltn.lomza.pl, która jest główną stroną informacyjną Towarzystwa oraz name.lomza.pl, która powstała w ramach projektu realizowanego z dofinansowania przez MEIN i służy popularyzacji wiedzy historycznej na temat Łomży i ziemi łomżyńskiej.

Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów to także wydawnictwo. W ciągu 49 lat działalności wydano w ŁTN blisko 200 publikacji. Wśród nich jest 30 tomów „Studiów Łomżyńskich” oraz 22 tomy „Polszczyzny Mazowsza i Podlasia”. Wydano dziesiątki książek wśród których można znaleźć m.in. takie tytuły jak: Łomżyńskie teksty gwarowe – 1999; Jakub Waga – pedagog i uczony – 2001; Drobna szlachta ziemi łomżyńskiej na przełomie XIX i XX wieku – 2002; Ewangelicy na północno-wschodnim Mazowszu – 2005; Powstanie styczniowe na Mazowszu północno-wschodnim i Podlasiu – 2015; Kroniczka kuleskiego plebana – 2018; Słownik nazwisk łomżan (XV-XIX wiek) – 2016; Więziennictwo w guberni łomżyńskiej – 2020; Garbatka udręka, życie raj utracony. Z historii rodu Wagów – 2022; Emigracja łomżyńska na przełomie XIX i XX wieku. Biografie. Materiały i opracowania -2022; Przewodnik genealogiczny. Polsko-angielski przewodnik po źródłach genealogicznych dla osób poszukujących łomżyńskich przodków w Polsce i w Stanach Zjednoczonych – 2022; Szkolnictwo w Łomży w latach 1944-1989 – 2023.

Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów wydaje również serie wydawnicze, do których należą kolejne tomy Rodów i rodzin Mazowsza i Podlasia. W latach 2019-2020 ukazał się trzytomowy cykl publikacji Mniejszości narodowe i etniczne w XIX i początkach XX wieku w Łomżyńskiem, w ramach którego ukazały się trzy opracowania dotyczące ewangelików, prawosławnych i Żydów łomżyńskich. Od 2020 roku jest wydawany także cykl tłumaczeń ksiąg pamięci łomżyńskich gmin żydowskich w cyklu Pinkasy przedniemeńskie. Do tej pory w tej serii ukazały się księgi pamięci Białegostoku (księga-album), Ciechanowca, Jedwabnego, Łomży (pierwszy z cyklu), Ostrowi Mazowieckiej, Stawisk, Szczuczyna, Wysokiego Mazowieckiego i Zambrowa.

Książki są dostępne w prowadzonym przez Towarzystwo sklepie internetowym.

Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów za swoją działalność zostało wyróżnione wieloma nagrodami, m.in.. zostało odznaczone w 1984 roku Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za szczególny wkład w dzieło ochrony i rozwoju kultury narodowej oraz doniosłe osiągnięcia w działalności naukowej i edytorskiej. W 1996 i 2006 otrzymało również Nagrodę i Medal  Zygmunta Glogera. W 2019 roku za swoją aktywność pośród stowarzyszeń łomżyńskich zostało wyróżnione certyfikatem Podlaskiego Żubra NGO’s. W 2020 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego uhonorował ŁTN Odznaką honorową “Zasłużony dla Kultury Polskiej. W 2024 roku Towarzystwo otrzymało Nagrodę Honorową Prezydenta Miasta Łomży za całokształt działalności.