WSTĘP
Coraz częściej wydawane są wspomnienia i pamiętniki z okresu II wojny światowej – okupacji sowieckiej i niemieckiej na ziemiach polskich. Ze zrozumiałych względów szczególne zainteresowanie budzi okres okupacji sowieckiej 1939–41, o którym najmniej posiadamy informacji. Dopiero w ostatnich latach na rynku pojawia się więcej opracowań źródłowych. Ciągle widoczny jest brak dzienników pisanych w okresie okupacji sowieckiej. Sporządzanie jakichkolwiek krytycznych notatek mogło grozić aresztowaniem lub innymi poważnymi konsekwencjami nie tylko wobec samych autorów, ale i ich najbliższych. Dlatego szczególnie cennym jest dziennik z okresu okupacji sowieckiej i niemieckiej napisany przez ks. Mariana Lisa, proboszcza
parafii lubotyńskiej. Tekst ten jest interesującym opisem życia codziennego w czasie II wojny światowej na terenach Podlasia i Północnego Mazowsza.
Autor dziennika urodził się 7 września 1885 we Lwowie. Ukończył gimnazjum w Stanisławowie. Wstąpił do zakonu OO. Reformatów. Święcenia kapłańskie otrzymał na Wawelu w 1912. Po wybuchu I wojny światowej został kapelanem w armii austriackiej, a następnie kapelanem 3 Dywizji Legionów wojska polskiego w Suwałkach. W 1924 sekularyzował się i przeszedł do diecezji łomżyńskiej. Był wikariuszem w parafii Wąsosz, następnie proboszczem
w parafiach: Kapice–Przechody, Szczuczyn, Jedwabne, Smolniki, Lubotyń (w latach 1933–1945) oraz w Klukowie. Zmarł 22 czerwca 1952. W latach 1939–1941 w pobliżu parafii lubotyńskiej położonej blisko Łomży przebiegała granica Zachodniej Białorusi i Generalnej Guberni. Podczas okupacji
niemieckiej Lubotyń znajdował się na pograniczu Bezirk Bialystok i Generalnej Guberni. Autor z wielką przenikliwością, bystrością i uwagą, niekiedy bardzo szczegółowo, opisuje okupacyjną codzienność. Ze względu na pełnione obowiązki kapłańskie, dobrze znał miejscową ludność. W swoim tekście ukazuje postawy i wzajemne relacje Polaków, Żydów, Rosjan i Niemców. W jego zapiskach nic nie umyka uwagi. Niekiedy podaje precyzyjne uwagi i opisy postaw konkretnych osób: dane osobowe, imiona rodziców, ich przedwojenną przeszłość i polityczne poglądy. Swą bogatą wiedzę czerpał nie tylko z bacznej obserwacji, ale także z lektury gazet, a także prawdopodobnie z nielegalnego słuchania radia.
Opis codzienności okupacyjnej ukazany przez ks. Lisa składa się z notatek spisywanych codziennie lub rzadziej, począwszy od 6 października 1939 do
13 sierpnia 1944. Zawarty jest na 60 kartkach brulionu w kratkę obustronnie zapisanych drobnym pismem. W tekście są także fragmenty zapisane swoistym szyfrem. Oryginał tekstu przechowywany jest w Archiwum Kurii Diecezjalnej w Łomży.