Wstęp
Jubileusz 35-lecia działalności Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego im. Wagów uczczono w 2010 r. pomysłem wydania publikacji poświęconej wybitnym archiwistom łomżyńskim. Z Łomżą związany był jeden z najsłynniejszych archiwistów polskich – Piotr Bańkowski. Jego działalność w Komisji Rewindykacyjnej, po I wojnie światowej profitowała odzyskaniem zabranych przez zaborcę dokumentów. W czasie II wojny ratował najważniejsze dokumenty historyczne, przewiezione i przechowywane w Forcie Sokolnickiego. To zaangażowanie stawia go w gronie ludzi, którym kultura polska zawdzięcza bardzo wiele. Piotr Bańkowski czuł się zawsze związany z Łomżą o czym świadczą jego zainteresowania w tworzeniu tu środowiska naukowego a także zapis testamentowy na rzecz Towarzystwa. Ten zapis łączy Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów z Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Piotr Bańkowski zapisał Archiwum swoje papiery prywatne, Towarzystwu – meble, obrazy i książki. Z powodu tego zapisu Archiwum włączyło się w obchody jubileuszowe, podkreślając tym samym wagę i znaczenie spuścizn przechowywanych w swoich zbiorach.
Dzięki archiwistom łomżyńskim miasto znalazło się na mapie archiwalnej Polski. Archiwa łomżyńskie i dokumentacja tu gromadzona, dotycząca miasta i regionu cieszą się od wielu lat niezmiernym zainteresowaniem. Publikacja ma przybliżyć wkład łomżyńskich archiwistów w dokonania archiwistyki polskiej oraz pokazać jak wiele prac naukowych powstało na bazie źródłowej i jak bardzo dokumentacja aktowa jest inspirująca dla badaczy.
Zawiera ona teksty o różnej tematyce, które łączy Łomża, jako miejsce, gdzie mają siedzibę dwa archiwa – państwowe i diecezjalne, ale także miasto, z którym były związane osoby ważne dla polskiej archiwistyki.
Tom rozpoczyna tekst przedstawiający sylwetki mniej znanych archiwistów łomżyńskich, m.in. Filipa Arciszewski, Karola Ferdynada Hertza, Michała Hewnera, autorstwa Danuty Bzury. Tadeusz Radziwonowicz ukazał pracę łomżyńskich i suwalskich archiwistów w okresie międzywojennym oraz ich wkład w rozwój lokalnej archiwistyki.
Anna Laszuk scharakteryzowała fragment projektu internetowego „Miasta w dokumencie archiwalnym” dotyczący Łomży. To przedsięwzięcie stanowi połączenie prezentacji dokumentów z opisami miast i innych ważnymi informacjami na bieżąco aktualizowanymi.
Anita Chodkowska opisała spuściznę Piotra Bańkowskiego jako źródło do badań historycznych, postaci dobrze znanej mieszkańcom Łomży, a szczególnie tym, którzy odwiedzają siedzibę Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego im. Wagów, gdzie znajduje się gabinet tego znanego archiwisty. Swoiste uzupełnienie informacji o działalności i dorobku redaktora „Archeionu” stanowią teksty Doroty K. Rembiszewskiej i Elżbiety Żegalskiej – o zbiorach przekazanych dla ŁTN im. Wagów oraz Witolda Jemielitego o latach szkolnych Piotra Bańkowskiego.
Kontynuacją wątku biograficznego są artykuły Marty Gosk o młodzieńczych lata Witolda Suchodolskiego we wspomnieniach Piotra Bańkowskiego i Romana Jabłonowskiego oraz Małgorzaty Osieckiej o Witoldzie Suchodolskim jako strażniku ochrony dóbr kultury w latach 1919–1945. Donata Godlewska zaś napisała o dyrektorze Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie Adamie Stebelskim. Charakter krótkich biogramów ma tekst Marka Kietlińskiego, w którym opisał działalność kierowników i dyrektorów archiwów w Białymstoku i Łomży.
Kolejną grupę stanowią teksty o tak specyficznym archiwum, jakim jest Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Hanna Krajewska wskazała na jego rolę i doświadczenia w pozyskiwaniu spuścizn, a także działania normalizacyjne w związku z opracowywaniem tak osobliwej dokumentacji. Spuścizny archiwistów w zbiorach PAN Archiwum w Warszawie opisała Jolanta Stasiak.
Niezwykle istotne zagadnienie, które stało się szczególnie aktualne w ostatnich latach, jakim są archiwalia proweniencji prywatnej w kontekście tzw. własności intelektualnej, podjęła Anna Krzemińska.
Tom kończy tekst Władysława Stępniaka dotyczący dziedzictwa dokumentacyjnego instytucji społecznych i osób fizycznych w strukturze narodowego zasobu archiwalnego.
Hanna Krajewska
Dorota K. Rembiszewska